Contemporary European Studies

CES-DUTH SPOT στην Επικαιρότητα 1/2018

Τα Δυτικά Βαλκάνια, οι μεγάλες δυνάμεις και η Ελλάδα

Δρ. Γιώργος Τζογόπουλος, Eιδικός Συνεργάτης Τομέα Διεθνών Σπουδών του ΔΠΘ

Τα Δυτικά Βαλκάνια έχουν πλέον επιστρέψει στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος. H πρόσφατη δολοφονία του ηγέτη των Σέρβων του Κοσόβου, Όλιβερ Ιβάνοβιτς, έξω από τα γραφεία του κόμματος του στη Μιτρόβιτσα δείχνει ότι η σταθερότητα κάθε άλλο παρά μπορεί να θεωρείται δεδομένη. Ο Ιβάνοβιτς ήταν ο πρώτος υψηλόβαθμος αξιωματούχος των Σέρβων του Κοσόβου που συνελήφθη, το 2014, από την EULEX με την κατηγορία των εγκλημάτων πολέμου εις βάρος Αλβανών. Πριν από δύο χρόνια είχε καταδικαστεί σε εννιά χρόνια κάθειρξη αλλά πέρυσι το εφετείο ακύρωσε την καταδίκη του και ζήτησε νέα δίκη. Σε γενικές γραμμές θεωρούνταν μετριοπαθής πολιτικός. Ο Κοσοβάρος πρωθυπουργός, Ραμούς Χαραντινάι, καταδίκασε την επίθεση αλλά υπάρχει έντονη ανησυχία πως θα ακολουθήσει νέος κύκλος βίας. 

Παράλληλα με τη δολοφονία, η επαναφορά του ζητήματος της ονομασίας της ΠΓΔΜ στην ατζέντα του ΟΗΕ, δείχνει πως για τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση, η περιοχή κάθε άλλο παρά είναι αδιάφορη. Ο ενεργός ρόλος της Ρωσίας στην περιοχή σε συνδυασμό με την αυξανόμενη οικονομική επιρροή που ασκεί η Κίνα, έχουν ενεργοποιήσει τη Δύση, ώστε να ενισχύσει την παρουσία της. Η πιθανή μελλοντική διεύρυνση του ΝΑΤΟ  αποτελεί έναν από τους στόχους που η Δύση έχει θέσει και ενδιαφέρεται να υλοποιήσει. 

Ηνωμένες Πολιτείες

Παρά το γεγονός πως οι Ηνωμένες Πολιτείες θα προτιμούσαν να μπορεί η Ευρωπαϊκή Ένωση να ακολουθεί επιτυχημένη εξωτερική πολιτική στα Δυτικά Βαλκάνια, η αποτυχία της τελευταία να το πράξει, τις αναγκάζουν να εξακολουθούν να έχουν το πάνω χέρι. Πέρυσι τον Απρίλιο, για παράδειγμα, η εσωτερική κρίση στην ΠΓΔΜ διευθετήθηκε ύστερα από μεσολάβηση του υφυπουργού εξωτερικών Χόιτ Γι. Πριν από λίγους μήνες, μάλιστα, ο ίδιος εξέφρασε την αισιοδοξία του για επίλυση του ζητήματος της ονομασίας λόγω του καλού κλίματος που έχει δημιουργηθεί σε Αθήνα και Σκόπια. 

Σε γενικές γραμμές, η επίσημη γραμμή της Ουάσιγκτον είναι ότι – σε συνεργασία με τις Βρυξέλλες – χρειάζεται να εντατικοποιηθούν οι προσπάθειες εκδημοκρατισμού και σταθεροποίησης των Δυτικών Βαλκανίων. Πριν από λίγες εβδομάδες, ο υπουργός εξωτερικών Ρεξ Τίλερσον ανέφερε ότι παρά την πρόοδο που έχει σημειωθεί, εξακολουθεί να επικρατεί αστάθεια, καλώντας όλους τους εμπλεκόμενους φορείς να εγκαταλείψουν την εχθρότητα του παρελθόντος. Ο ίδιος περιμένει από τη νεότερη γενιά Αλβανών, Σέρβων, Κροατών, Κοσοβάρων, Βόσνιων και Σλαβομακεδόνων να συγχωρέσουν το παρελθόν, έστω και αν είναι αδύνατο να το ξεχάσουν. Την τρέχουσα χρονική περίοδο η Ουάσιγκτον εξετάζει ορισμένες προτάσεις, όπως η ύπαρξη μόνιμης στρατιωτικής παρουσίας – για παράδειγμα στη βάση στο Κόσοβο –  η έναρξη ενός νέου κεφαλαίου στις σχέσεις της με το Βελιγράδι, και η ενίσχυση του ρόλου της ως αξιόπιστου μεσολαβητή.

Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο όρος «διεύρυνση» βρίσκεται πρακτικά εκτός ευρωπαϊκής ατζέντας. Αυτό σημαίνει πως οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων θα πρέπει να περιμένον πολλά χρόνια μέχρι να δουν το όνειρό του να γίνεται πραγματικότητα. Βλέποντας από το 2014 τη δυσκολία του όλου εγχειρήματος, η Γερμανίδα Καγκελάριος Άγκελα Μέρκελ πρότεινε μία καινούρια πολιτική, γνωστή ως «Διαδικασία του Βερολίνου», με στόχο την αναζωογόνηση των οικονομικών σχέσεων με τα Δυτικά Βαλκάνια σε μία περίοδο που η προοπτική ένταξης είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Όπως συνήθως συμβαίνει με την ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, τα αποτελέσματα είναι ασήμαντα. 

Η ελπίδα πως η αυξημένη οικονομική συνεργασία, θα οδηγούσε τα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων σε τήρηση του κράτους δικαίου έχει αποδειχθεί υπερβολική. Η αδυναμία θεσμών και συνταγματικών ελέγχων στην περιοχή, η διαφθορά και η αυταρχική τάση ορισμένων πολιτικών αποτελούν το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Μάλιστα, μετά τη δολοφονία του  Όλιβερ Ιβάνοβιτς στη Μιτρόβιτσα ίσως ανατρέψει ολοκληρωτικά τις προτεραιότητες της βουλγαρικής προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που φυσιολογικά επικεντρώνονται στα Δυτικά Βαλκάνια. 

Ρωσία

Εδώ και αρκετά χρόνια η Ρωσία επενδύει στην ενίσχυση των δεσμών της με τους ορθόδοξους πληθυσμούς των Δυτικών Βαλκανίων. Από την οπτική γωνία των ΗΠΑ, ο ρόλος της Ρωσίας σε κάθε αναστάτωση στην περιοχή είναι υπαρκτός. Για παράδειγμα, το Νοέμβριο του 2016 οι αρχές στο Μαυροβούνιο συνέλαβαν είκοσι άτομα, τα οποία σχεδίαζαν φιλορωσικό πραξικόπημα, το οποίο ίσως οργανώθηκε από Σέρβους εθνικιστές με την υποστήριξη δυνάμεων ασφαλείας της Ρωσίας. Το Κρεμλίνο απορρίπτει τον εν λόγω ισχυρισμό ως ανόητο αλλά στο Μαυροβούνιο βρίσκεται σε εξέλιξη δίκη για το συγκεκριμένο θέμα. 

Παράλληλα, έχει καταγραφεί περιστατικό που σερβικό τρένο κατασκευασμένο στη Ρωσία έφτασε στα σύνορα Σερβίας - Κοσόβου, αναγράφοντας το σύνθημα «Το Κόσοβο είναι Σερβία» σε είκοσι γλώσσες. Επίσης, η Ρωσία υποστηρίζει τον εθνικιστή πρόεδρο της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας, Μίρολαντ Ντόντικ, στην προσπάθειά του να διοργανώσει δημοψήφισμα με σκοπό την ανεξαρτητοποίηση της εν λόγω Δημοκρατίας από το κράτος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Πρέπει να τονιστεί πως η ρωσική προσέγγιση σε όλη την περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων είναι χαμηλού κόστους και έχει έντονο καιροσκοπικό χαρακτήρα, καθώς είναι άγνωστο αν η Μόσχα θέλει να συμβάλει στην επίλυση των προβλημάτων της περιοχής ή επιθυμεί απλώς να προκαλέσει ανησυχία στη Δύση. 

Κίνα

Η χώρα εκείνη η οποία αναδεικνύεται σε σημαντικό παίκτη στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων είναι η Κίνα. Η πρωτοβουλία αναβίωσης του αρχαίου δρόμου του μεταξιού, που περνάει από την περιοχή, σημαίνει πως το Πεκίνο προωθεί το εμπόριο και τις επενδύσεις μεταξύ διαφορετικών χωρών. Ο τζίρος των εμπορικών συναλλαγών των χωρών της Δυτικών Βαλκανίων με την Κίνα είναι σε ορισμένες περιπτώσεις υψηλότερος από αυτόν με τις Ηνωμένες Πολιτείες ή την Ρωσία. Προηγείται, βέβαια, η Ευρωπαϊκή Ένωση ως πιο σημαντικός εμπορικός εταίρος, αλλά το σχετικό νούμερο αφορά και τις 28 χώρες μαζί. Ταυτόχρονα οι μεγάλες κινεζικές επενδύσεις σε έργα υποδομής σε χώρες όπως η ΠΓΔΜ, η Σερβία και η Αλβανία, ή η χορήγηση δανείων με σχετικά ευνοϊκούς όρους, ενισχύουν τη δημόσια εικόνα της Κίνας στα Δυτικά Βαλκάνια. 

Οι Βρυξέλλες κατηγορούν την Κίνα ότι προσπαθεί να διασπάσει την Ευρωπαϊκή Ένωση, προσεγγίζοντας τόσο τις βαλκανικές χώρες όσο και αυτές της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης. Είναι γνωστό πως κάθε χρόνο πραγματοποιείται πλέον η σύνοδος «16+1» που κάθε άλλο παρά αρέσει στη Δύση. Ο Γερμανός υπουργός εξωτερικών, Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, για παράδειγμα, έχει αναφέρει δημοσίως πως στόχος της Κίνας είναι να διαιρέσει την Ευρώπης, προκαλώντας την έντονη αντίδραση του κινεζικού υπουργείου εξωτερικών. Το Πεκίνο ενδιαφέρεται για τη συνέχιση της ευρωπαϊκής ενοποίησης αλλά την ίδια στιγμή εξυπηρετεί τα συμφέροντά του όπως κρίνει καλύτερα.  

To ζήτημα της ονομασίας της ΠΓΔΜ και τα ελληνικά συμφέροντα

Όπως γίνεται αντιληπτό, η συνεχιζόμενη ενεργή ενασχόληση κατά πρώτο λόγο της Ρωσίας και κατά δεύτερο της Κίνας  με την Βαλκανική Χερσόνησο έχουν θορυβήσει τόσο τις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ουάσιγκτον και Βρυξέλλες στηρίζουν πλέον πιο ενεργά τον φιλοδυτικό προσανατολισμό των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων. Παρόλο που όπως προαναφέρθηκε η ευρωπαϊκή διεύρυνση βρίσκεται εκτός ατζέντας, δεν ισχύει το ίδιο για την ένταξη νέων κρατών στο ΝΑΤΟ. Η πρόσφατη ένταξη του Μαυροβουνίου ήταν ενδεικτική. Για να δοθεί συνέχεια στη διεύρυνση της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας θα πρέπει να ενταχθεί και η ΠΓΔΜ – εφόσον βρεθεί αμοιβαία αποδεκτή λύση στο ζήτημα της ονομασίας υπό την αιγίδα του ΟΗΕ.

Με μια πρώτη ματιά, τα ρωσικά συμφέροντα εξυπηρετούνται από την αντίδραση της κοινής γνώμης – τόσο σε Ελλάδα όσο και σε ΠΓΔΜ – καθώς έτσι μειώνονται οι πιθανότητες επίλυσης του ζητήματος της ονομασίας, που θα ανοίξει το δρόμο ώστε η ΠΔΓΜ να λάβει πρόσκληση ένταξης στο εγγύς μέλλον. H Kίνα από τη δική της πλευρά δεν αναμειγνύεται. Από άποψη αρχής ενδιαφέρεται μόνον να λυθεί το πρόβλημα υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, ώστε να εξασφαλιστεί η σταθερότητα και να μην τίθεται σε κίνδυνο η υλοποίηση της πρωτοβουλίας της «Ζώνης και του Δρόμου του μεταξιού» στην ευρύτερη περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων. Δεν είναι τυχαίο πως η περυσινή πολιτική αστάθεια στην ΠΓΔΜ είχε δημιουργήσει έντονη ανησυχία στο Πεκίνο. 

Σχετικά με τη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ που θα πραγματοποιηθεί το φετινό καλοκαίρι, η Ελλάδα έχει το πάνω χέρι. Η πολιτική της κυβέρνησης του Κώστα Καραμανλή τον Απρίλιο 2008 στο Βουκουρέστι είχε αποτέλεσμα να μη μπορεί η ΠΓΔΜ να λάβει πρόσκληση ένταξης αν προηγουμένως δε βρεθεί αμοιβαία αποδεκτή λύση στο ζήτημα της ονομασίας υπό την αιγίδα του ΟΗΕ. Ακόμα πιο θετικό είναι πως εκείνη η επιτυχία υπερισχύει πρακτικά της Ενδιάμεσης Συμφωνίας στην αξιολόγηση των Συμμάχων. Αν, λοιπόν, δεν υπάρξει λύση στο ζήτημα της ονομασίας, η ΠΓΔΜ – αντί πρόσκλησης ένταξης – θα λάβει πρόταση ενός διαφορετικού τύπου συνεργασίας με το ΝΑΤΟ, ίσως όπως συμβαίνει με κράτη όπως η Σουηδία και η Φινλανδία ή κάτι παρεμφερές. 

Το γεγονός πως η Ελλάδα έχει το πάνω χέρι δε σημαίνει πως εξυπηρετείται με τη διαρκή παραμονή της ΠΓΔΜ εκτός ΝΑΤΟ. Η Ελλάδα δεν κοιτάει προφανώς προς τη Ρωσία και την Κίνα, όπως φυσιολογικά πράττουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά προς την Τουρκία. Τα τελευταία χρόνια η Άγκυρα  –  υπό την καθοδήγηση του προέδρου της Ταγίπ Ερντογάν – αυξάνει την οικονομική της παρουσία στην ΠΓΔΜ και προσπαθεί να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά της σε βάρος των ελληνικών. Αυτή ακριβώς η τουρκική τακτική χρήζει ιδιαίτερης προσοχής σε ότι αφορά μία αυξανόμενη αστάθεια στα Σκόπια σε επίπεδο εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. 

Από τότε που αναδύθηκε η διαφορά Αθήνας - Σκοπίων για το θέμα της ονομασίας, η Άγκυρα έσπευσε να αναγνωρίσει το καινούργιο κράτος με τη συνταγματική του ονομασία. Παράλληλα, εγγράφει απαρέγκλιτα υποσημείωση στα έγγραφα του ΝΑΤΟ ότι το αναγνωρίζει ως «Δημοκρατία της Μακεδονίας».Tα παρελθόντα έτη ο τέως Σκοπιανός πρωθυπουργός Νίκολα Γκρούεφσι και ο Ταγίπ Ερντογάν – είτε ως πρωθυπουργός είτε ως πρόεδρος της Τουρκίας – είχαν αναπτύξει εξαιρετική συνεργασία. Το ίδιο φαίνεται πως συμβαίνει και με το σημερινό Σκοπιανό πρωθυπουργό Ζόραν Ζάεφ. Ο Ζάεφ βρέθηκε πρόσφατα στην Άγκυρα απολαμβάνοντας της πλήρους στήριξης της τουρκικής κυβέρνησης. Ο Τούρκος πρωθυπουργός, Μπινάλι Γιλντιρίμ, μάλιστα, έφτασε στο σημείο να προτρέψει ανοιχτά την ελληνική κυβέρνηση να μην προσπαθεί να επιβάλει στην ΠΓΔΜ πώς θα ονομάζεται. Εξαιρετικά θερμό ήταν το κλίμα και στην πρόσφατη συνάντηση του Σκοπιανού προέδρου, Γκιόργκι Ιβάνοφ με τον Ερντογάν. Κάθε άλλο παρά είναι τυχαίο πως η Τουρκία επιθυμεί να προκαλέσει την Ελλάδα στο Μακεδονικό σε μία περίοδο εντάσεων στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.