Contemporary European Studies

CES-DUTH SPOT στην Επικαιρότητα 1/2019

Δημοκρατία και κράτος δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Αστέρη Πλιάκου, καθηγητή Ευρωπαϊκού Δικαίου στο Τμήμα Διεθνών & Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

(δημοσιεύτηκε στις 9/7/2019 στο Capital.gr)

Η δυστοκία στον ορισμό Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όπως και επιβολής κυρώσεων στην Πολωνία για την παραβίαση των ευρωπαϊκών αξιών, αναδεικνύει την ελλειπτική θεσμογένεση της Ένωσης, η οποία, παρ’ όλη την εντυπωσιακή πορεία οικοδόμησής της, ως μιας ευρωπαϊκής συμπολιτείας, εξακολουθεί να είναι δέσμια των κρατών - μελών της. 

Αποτελεί αναμφισβήτητη πραγματικότητα ότι, καίτοι η Συνθήκη της Λισαβόνας, σε συνέχεια της Συνθήκης για την εκπόνηση ενός Ευρωπαϊκού Συντάγματος, έθεσε σαφέστερα τις βάσεις μετατροπής της Ένωσης σε μια δημοκρατική Ένωση δικαίου, με την  υιοθέτηση σπουδαίων μεταρρυθμιστικών αλλαγών, όπως της καθιέρωσης ευρωπαϊκών αξιών και δεσμευτικότητας του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, η λογική της Ευρώπης των κρατών αντιστέκεται, θέτει εμπόδια, εκμεταλλεύεται τα ρυθμιστικά κενά, επιχειρεί να αλλοιώσει το ενωσιακό πνεύμα. 

Το παράδειγμα αδυναμίας ορισμού Προέδρου της Επιτροπής, το οποίο και κατά τον ορισμό του νυν Προέδρου κ. Γιούνκερ είχε εκδηλωθεί με το Ηνωμένο Βασίλειο να εκδηλώνει την απροθυμία του λόγω των υπερβολικών ομοσπονδιακών απόψεων του, εμφανίστηκε και πάλι προ ημερών, αυτή τη φορά με αντίστροφη επιχειρηματολογία, όσον αφορά τον νέο πρόεδρο της Επιτροπής. Ωστόσο, η Συνθήκη είναι σαφής. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο πρέπει να λάβει υπόψη του τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών. Διαφορετικά, η οικοδόμηση μιας υπερεθνικής δημοκρατίας πλήττεται δεινώς, αφού στέλνεται ένα απογοητευτικό μήνυμα στους πολίτες της Ένωσης, η θέληση των οποίων αγνοείται με καταλυτικές συνέπειες για τη συμμετοχή τους στα ενωσιακά δρώμενα και επομένως για τη νομιμοποίηση των θεσμών.  

Αυτή η θεσμική διελκυστίνδα εκδηλώνεται και στην αδυναμία του Συμβουλίου να αποφασίσει για την παραβίαση των ευρωπαϊκών αξιών από την Πολωνία και την Ουγγαρία, λόγω ελλείψεως της πλειοψηφίας των τεσσάρων πέμπτων των μελών του. Ωστόσο, με όλα τα κοινώς αποδεκτά κριτήρια αξιολόγησης των μεταρρυθμίσεων που επιχειρούνται στις χώρες αυτές, το συμπέρασμα είναι πέραν πάσης αμφιβολίας: πρόκειται για μια επιχείρηση άλωσης του κράτους δικαίου και υπαγωγής ιδίως της δικαστικής εξουσίας στη σκοπιμότητα των κρατικών οργάνων. Όσο και να επικαλούνται οι δύο αυτές χώρες την εθνική δημοκρατική αρχή, υπό την έννοια ότι οι εθνικές εκλογές δεν αποδοκίμασαν τους "μεταρρυθμιστές" του δικαιοδοτικού συστήματος, η αλήθεια όπως πάντα είναι απλή και τους τη θύμισε το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην πρόσφατη απόφασή του της 24.6.2019. 

Πράγματι, το σύνολο των κρατών-μελών, διαχρονικά, διάφανα και δημοκρατικά αποφάσισαν, όχι άπαξ αλλά σε βάθος πολλών δεκαετιών, να δημιουργήσουν μια νέα υπερεθνική συνταγματική τάξη, όχι μόνο "κατ’ εικόνα και ομοίωση" των εθνικών, αλλά και εμπλουτισμένη με τις καλύτερες ευρωπαϊκές παραδόσεις, στο επίκεντρο της οποίας θα είναι ο σεβασμός και η προαγωγή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της αρχής του κράτους δικαίου και της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Μάλιστα, τόνισαν ότι οι αξίες αυτές είναι κοινές στα κράτη-μέλη εντός κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από τον πλουραλισμό, την απαγόρευση των διακρίσεων, την ανοχή, τη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη και την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. 

Επομένως, μεταρρυθμίσεις που αποβλέπουν στην αποβολή από το δικαστικό σώμα δικαστών μη αρεστών στην εκάστοτε εκτελεστική εξουσία, όπως και η θεσμική δυνατότητα της τελευταίας να επηρεάζει την ανεξάρτητη λειτουργία των Εισαγγελέων, είναι ασυμβίβαστες με την αρχή του κράτους δικαίου και εκείνης της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, που συνιστά αναπόσπαστο τμήμα της πρώτης. Η κατάργηση των επίμαχων μεταρρυθμίσεων στην Πολωνία αποτελεί νίκη των ευρωπαϊκών αξιών και των ενωσιακών θεσμών. 

Απολογιστικά, δεν μπορούμε παρά να ευγνωμονούμε τη θεσμική ιδιοφυΐα των αρχικών ιδρυτών των ευρωπαϊκών συνθηκών, οι οποίοι φρόντισαν, ήδη από το 1952, να εντάξουν στο πολιτικό κοινοτικό σύστημα το δικαστήριο, κατανοώντας ότι μόνο έτσι οι διακρατικές διενέξεις δεν θα μπορέσουν να δηλητηριάζουν τους λαούς και να χρησιμοποιούνται ως πρόσχημα άλλων σκοπιμοτήτων των κρατούντων. Δυστυχώς, η Ιστορία έχει αποδείξει ότι η Ευρώπη των κρατών είναι επιρρεπής σε συγκρούσεις και πολέμους, τις περισσότερες φορές με την επίκληση της προστασίας των λαών τους. 

Στην Ευρώπη αυτή, πρέπει να αντιταχθεί η Ευρώπη των πολιτών και των κρατών που σέβονται τις αξίες τους. Αποτελεί ευτύχημα ότι οι πρόσφατες ευρωεκλογές περιόρισαν τους κινδύνους από την αναβίωση και επέκταση του ακραίων ιδεολογιών που μόνο δεινά προκάλεσαν στους λαούς της Ευρώπης. Θα ήταν επομένως εκκωφαντικά παράταιρο να αγνοηθεί η βούληση που εκδηλώθηκε με τις Ευρωεκλογές, όπως βέβαια και να επιτραπεί σε ορισμένα κράτη μέλη να ενεργούν πρόδηλα και κυνικά σε βάρος των ευρωπαϊκών αξιών.